Το ελληνικό animation (Α΄ μέρος)

   Προσωπικά μιλώντας, για να φτάσω να πω κάποια στιγμή στο απώτατο μέλλον ότι ίσως μοιάζω - και ίσως και μοιάζω (δηλαδή δεν είμαι) - με έναν animator, θεωρώ ότι είναι απαραίτητο το θεωρητικό υπόβαθρο. Στο κάδρο βάζω και τις τεχνικές και καλλιτεχνικές γνώσεις αλλά και την ιστορική γνώση. Για αυτό και έγραψα στο παρελθόν κάποια άρθρα για ορισμένους από τους πρωτεργάτες του κινουμένου σχεδίου αλλά και λίγα για κάποιες από τις σχολές. Το - προσωπικό γνωστικό - κενό υπήρχε φυσικά και ήρθε η ώρα να το καλύψω σε έναν βαθμό (και φοβάμαι μόνο σε έναν βαθμό): ποιά η ιστορία του κινουμένου σχεδίου στην Ελλάδα;

Η έρευνά μου ξεκίνησε μέσω διαδικτύου. Για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, αυτά που βρήκα ήταν ελάχιστα και αποσπασματικά. Έτσι, πήγα στην πηγή: επικοινώνησα με τον Θόδωρο Μαραγκό, έναν από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με το κινούμενο σχέδιο στην Ελλάδα και του έθεσα μερικές ερωτήσεις, τις οποίες δέχτηκε να απαντήσει, και για αυτό τον ευχαριστώ πάρα πολύ. Από εκεί και έπειτα, βρήκα το μοναδικό βιβλίο για το κινούμενο σχέδιο και γενικά για το animation στην Ελλάδα, το "Animation,Ιστορία και αισθητική του κινουμένου σχεδίου, του Γιάννη Βασιλειάδη, το οποίο μου άνοιξε τα μάτια σε σχέση με την ιστορία του animation στην Ελλάδα, καθώς ελάχιστα από αυτά που αναφέρονται στο έργο αυτό γνώριζα. 

Αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα για αρχή είναι πως εθνική ελληνική σχολή στο κινούμενο σχέδιο δεν υπάρχει και οι περισσότεροι συμφωνούν πως αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η Πολιτεία - ας το αναφέρω έτσι γενικά - δεν ενδιαφέρεται καθόλου για το μέσον, τόσο σε ό,τι αφορά την χρηματοδότηση, όσο και στο επίπεδο των σπουδών (στα ΤΕΙ Αθήνας μόνο παραδίδονται μαθήματα animation σε κάποια εξάμηνα στο τμήμα Γραφιστικής, ως προαιρετικά αν έχω καταλάβει καλά).

Τα πρώτα κινούμενα σχέδια στην Ελλάδα.

   Το πρώτο κινούμενο σχέδιο στην Ελλάδα εμφανίστηκε 40 χρόνια και επιπλέον μετά την γέννηση της τέχνης. Η ταινία "Ο Ντούτσε αφηγείται" του Σταμάτη Πολενάκη. Τα τελευταία χρόνια αρκετός κόσμος είχε την ευκαιρία να δει την μικρού μήκους αντιφασιστική ταινία, μέσω του διαδικτύου.

Ο Πολενάκης ετοίμασε στην Σίφνο τα σχέδια ήδη από τον χειμώνα του 1942, αλλά φυσικά δεν είχε τα μέσα να κινηματογραφήσει. Ερχόμενος στην Αθήνα το 1945 έκανε την κινηματογράφηση με την βοήθεια των Πρόδρομου Μεραβίδη και Παναγιώτη (;) Παπαδούκα. Η τεχνική που χρησιμοποιήθηκε ήταν η papier de coup και θα είμαι ειλικρινής: ΔΕΝ την γνωρίζω.

   Προσωπικά δεν γνώριζα ότι το δεύτερο κινούμενο σχέδιο γυρίστηκε το 1946. Ήταν το "Σιγά τους κεραυνούς" του Γιάννη Ρουσσόπουλου και αφορά σε χιουμοριστικά επεισόδια με τους Ολύμπιους θεούς. Ψάχνοντας στο διαδίκτυο, δεν βρήκα την ταινία. Ενώ ο Βασιλειάδης αναφέρει ως χρονιά παραγωγής το 1946, στο διαδίκτυο ως έτος παραγωγής αναφέρεται το 1947. Παραγωγοί ήταν ο Γιώργος και ο Γιάννης Ρουσόπουλος ενώ ως σεναριογράφος και σκηνοθέτης δίνεται ο Παύλος Βαλασάκης. 

   Από το 1946 και μέχρι το 1964 υπάρχει ένα μεγάλο κενό, όπως γράφει και ο Βασιλειάδης. Και αναφέρει:  "Το 1964 κάνουν την εμφάνισή τους οι κινούμενες κούκλες του Γιώργου Διζικιρίκη στην ταινία του Βασίλη Γεωργιάδη Γάμος αλά ελληνικά". Με πολύ φτωχά μέσα, το πρώτο stop motion διαρκεί κάπου στα 8 λεπτά μέσα στην ταινία και νομίζω ότι όλοι θυμόμαστε σκηνές από αυτό. Ως μία από τις σεναριογράφους της ταινίας εμφανίζεται η Μαρία Πολενάκη, αλλά δεν γνωρίζω ποιά η σχέση της με τον Σταμάτη Πολενάκη που προαναφέρθηκε. Πάντως, έχω την εντύπωση ότι και σε άλλες ελληνικές ταινίες της εποχής θα βρούμε στους τίτλους αρχής animation, θαρρώ με την μορφή του cut out κυρίως.

Το μόνο κομμάτι στο διαδίκτυο από το "Γάμος αλά ελληνικά" που βρήκα με σκηνές που περιλαμβάνουν και animation είναι το ακόλουθο:

Θα πάμε στα 1967 μετά και στην ταινία "Ένας φίλος από το διάστημα", με ένα τμήμα της  να είναι πάλι stop motion. Σκηνοθέτης ο Χρήστος Διατσίνης, σενάριο ο Γιάννης Τζιώτης, μουσική ο Μίμης Πλέσσας. Ούτε για αυτή την ταινία κατάφερα να βρω κάτι περισσότερο, βασικά σκηνές της.

Το 1969, βγήκαν δύο ταινίες κινουμένων σχεδίων. Για την πρώτη δεν έχω να σας δώσω κάτι παραπάνω, παρά τον τίτλο: "Ο Καραγκιόζης και ο δράκος". 

Η δεύτερη ταινία εκείνης της χρονιάς, είναι το "Τσουφ" του Θόδωρου Μαραγκού.

Με αφορμή την ιστορία ενός χιλιάρικου, ο Μαραγκός δίνει το χαρακτηριστικό της εποχής: πώς το χρήμα εξουσιάζει τα πάντα. Η ταινία πήρε το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Η ταινία ολοκληρώθηκε με τα πενιχρά μέσα που διέθετε ο δημιουργός. Άλλωστε, αυτό συμπυκνώνει και την ιστορία του animation στην Ελλάδα: ένας ιδιότυπος ρομαντισμός το κινεί ή το συντηρεί.

Έναν χρόνο μετά, ο Κρίστιαν Σούρλος μας έδωσε "Τα μαλλιά", τα οποία κέρδισαν ειδική διάκριση στο 1ο Πανελλήνιο Φεστιβάλ Μικρού Μήκους το ειδικό βραβείο, ενώ ο Άκης Ψαΐλας παρουσίασε στο κοινό την ταινία "Η χειραφέτηση". Δυστυχώς, ούτε για αυτές τις δύο τυαινίες έχω να σας δώσω κάτι περισσότερο.

Στα 1971, ο Μαραγκός μας δίνει την δεύτερή του ταινία κινουμένων σχεδίων, το - αρκετά γνωστό νομίζω - "Σσσστ", μία υπαινικτική και σατυρική ματιά στα όσα γίνονταν στην διάρκεια της χούντας και στο πώς τελικά επιβαλλόταν ο νόμος της σιωπής. Η ταινία κέρδισε το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και το βραβείο ΕΤΒΑ.

Εδώ, νομίζω ότι καλό να σας δώσω τις ερωτήσεις που έθεσα στον κύριο Μαραγκό και τις απαντήσεις που έδωσε.

Ερ.: Με ποιά μέσα μπορούσε να δημιουργήσει κάποιος κινούμενο σχέδιο στα χρόνια που εσείς φτιάξατε το "Τσουφ" και το "Σσσστ"; Υπήρχαν αυτά ή έπρεπε να πληρώσετε από την τσέπη σας για μηχανήματα κτλ;

Θ. Μαραγκός: Υπήρχε τότε άλλη τεχνολογία όσον αφορά την κινηματογράφηση των κινουμένων σχεδίων. Μιλάμε για φίλμ κι όχι για βίντεο

Το βασικό μηχάνημα ηταν η τρικέζα. Ενα μηχάνημα ειδικό για αυτή τη δουλειά. Την τρικέζα την είχαν δυο τρία εργαστήρια κινηματογράφου τα οποία φυσικά τα πληρώναμε. Ο τρόπος που σχεδιάζαμε παραμένει ο ίδιος σχεδόν και σήμερα, με οδήγο, διαφανές χαρτί κτλ.(Μιλάμε για το διδιάστατο σχέδιο)

Ομως για να φτάσουμε στην τρικέζα έπρεπε με απόλυτη ακρίβεια να υπολογίσουμε πόσα καρέ (φωτογραφίες) θα τραβήξουμε το κάθε σχέδιο ( Το κάθε δευτερόλεπτο έχει 24 καρέ), τι κινήσεις θα κάναμε, κτλ. Κι αν ο υπολογισμός ήταν επιτυχής θα είχαμε, όταν εμφανιζόταν το φίλμ και μονταρισμένο σχεδόν το έργο.

Βέβαια υπ όψιν τότε στην Ελλάδα δεν υπήρχε ούτε σχολή ούτε εργαστήριο κινουμένου σχεδίου.

Το έμαθα μόνος μου.

Ερ.:   Πόσο επηρέασε η κοινωνικοοικονομική κατάσταση κατά την περίοδο της χούντας την δημιουργία αυτών των ταινιών; Στάθηκε έμπνευσή σας; και σε ποιόν βαθμό; 

Θ. Μαραγκός:  Τόσο στο ΤΣΟΥΦ (1969), όσο και στο ΣΣΣΣΤ(1971) δημιουργήθηκαν μέσα σε μια πολύ ταραγμένη εποχή(Χούντα) που είχε άμεσα αρνητική επίδραση στην ζωή μου και μάλιστα στο καλλιτεχνικό μου ξεκίνημα. Ηταν φυσικό η αντίθεσή μου και η αντιδρασή μου να αποτυπωθεί στο έργο μου.

Η έμπνευσή μου είχε να κάνει με το οραμά μας εκείνη την εποχή του οποίου η χούντα εμπόδιζε την υλοποιησή του.

Ερ.:  Προσπάθησε η χούντα να παρέμβει στις δημιουργίες σας πριν και μετά την ολοκλήρωση των ταινιών κινουμένων σχεδίων; Απειληθήκατε προσωπικά εσείς ή και συνεργάτες σας; 

Θ. Μαραγκός: Κυρίως στο ΣΣΣΣΤ η χούντα αντέδρασε.Γύρω απο αυτό το έργο έγινε ολόκληρη μάχη στην επιτροπή προκρίσεως του φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1971. Ο χουντικός εκπρόσωπος απαίτησε να κοπεί και να μην προβληθεί αλλά σύσσωμη η επιτροπή παραιτήθηκε αμέσως με αποτέλεσμα να αναγκαστούν οι χουντικοί να ανακαλέσουν για να μην τιναχθεί το φεστιβάλ στον αέρα.

Η πραγματική απειλή δεν προήλθε απο τα κινούμενα σχέδια.Προήλθε απο τα γεγονότα που είχα κινηματογραφίσει μαζί με έναν φίλο, τα οποία είχαν να κάνουν με τα κυνηγητά και τις συλλήψεις της χουντας, καθως και με τις εξεγέρσεις των φοιτητών. Τα οποία στείλαμε κρυφά στο εξωτερικό. Η προβολή τους στο εξωτερικό έφερε μεγάλη ανατάτωση στην χούντα. Εψαχναν να βρούν ποιός η ποιοί τα κινηματογράφησαν και ποιοί τα έστειλαν στο εξωτερικό. Ευτυχώς δεν μας βρήκαν.

Ερ.:  Σκεφθήκατε να ασχοληθείτε πάλι με το κινούμενο σχέδιο; αν ναι, τί ήταν αυτό που τελικά σας απέτρεψε; 

Θ. Μαραγκός:  Η πολιτεία γενικά, το υπουργείο πολιτισμού δηλαδή, δεν ενδιαφέρθηκε για αυτό το νέο καλλιτεχνικό "είδος", το ελληνικό κινούμενο σχέδιο, που εμφανίστηκε εκείνη την εποχή στην Ελλάδα. Ηθελα να κάνω μια ταινία μεγάλου μήκους με κινούμενο σχέδιο Δεν βρήκα ανταπόκριση. Όταν κουράστηκα το παράτησα. Τα τελευταία χρόνια το έχω ξαναρχίσει. Το έχω συνδιάσει με ντοκυμαντέρ. Εχω κάνει κινούμενο σχέδιο στο BLAGK ΜΠΕΕΕ και περισσότερο στο ΑΡΚΕΙ ΝΑ ΦΑΙΝΟΝΤΑΙ ΩΡΑΙΑ. Επίσης αν μπείς στο Υou Τube και γράψεις ΚΑΛΩΣ ΗΛΘΑΤΕ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ θα δείς ενα εξάλεπτο φιλμάκι κινουμένων σχεδίων, απόσπασμα απο την τελευταία μου ταινία ΟΙ ΚΛΕΦΤΕΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ 

Ερ.:  Κατά την γνώμη σας, γιατί το κινούμενο σχέδιο, γενικά το animation, δεν έχει "ποιάσει" στην Ελλάδα. 

Θ. Μαραγκός:  Όποια τέχνη είναι ακριβή στην Ελλάδα δεν χρηματοδοτείται και δεν υποστηρίζεται 

Το "Σσσστ" γέννησε πολλές προσδοκίες για το ελληνικό κινούμενο σχέδιο - το animation γενικότερα - αλλά η απουσία στήριξης (το λέει άλλωστε ο ίδιος) τον απέτρεψε από το να προχωρήσει στο μέσο. Άλλωστε, σε κανέναν δημιουργό δεν δόθηκε η αναγκαία βοήθεια: πάντα ο ρομαντισμός - καλώς εννοούμενος - θα είχε τον πρώτο λόγο.

ΤΟ 1971 εμφανίζεται ο Ιορδάνης Ανανιάδης με την "Πανδαισία" του, η οποία αναφέρεται στη ζωή των Ολύμπιων θεών και με την οποία κέρδισε το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου σκηνοθέτη στο Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης. Πώς το μαντέψατε; ΔΕΝ βρήκα την ταινία...Πάντως, ο Ανανιάδης συνέχισε και στα επόμενα χρόνια να έχει παρουσία στον χώρο του animation (θα τα δούμε στο δεύτερο μέρος).

Το 1973 έρχεται η "Γραμμή" των Νάσου Μυρμιρίδη και Γιάννη Κουτσούρη να γίνει η πρώτη ελληνική ταινία κινουμένων σχεδίων που έτυχε διεθνούς διάκρισης, καθώς βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ του Ζάγκρεμπ με το Ειδικό Βραβείο Τηλεόρασης, ενώ πήρε και το  Βραβείο μικρού μήκους ταινίας με υπόθεση στην Θεσσαλονίκη. Βρήκα ένα δείγμα περίπου μισού λεπτού (η ταινία είχε διάρκεια 3 λεπτά).

Την ίδια χρονιά εμφανίστηκε η ταινία "Άνθρωπος και ευτυχία" του Θόδωρου Μαμβουρέλη, με την οποία συμμετείχε στο Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης.

Το πρώτο μέρος τους αφιερώματος στο ελληνικό animation το κλείνω με αναφορά στην ταινία "Smile" του Γιώργου Σηφιανού, ταινία η οποία γυρίστηκε πριν την πτώση της χούντας και ήταν μία επικριτική ματιά στον αμερικάνικο τρόπο ζωής. Όχι, δεν βρήκα την ταινία.

Θα επανέλθω εν ευθέτω με το δεύτερο μέρος.

Παράκληση: όποιος γνωρίζει στοιχεία ή θέλει να διορθώσει πράγματα τα οποία ενδεχομένως παραθέτω λανθασμένα ή να δώσει συνδέσμους για κάποια από τις ταινίες που λείπουν, παρακαλώ (=επιβάλλεται) να το κάνει!!!