Η μαγεία του Hayao Miyazaki, μέρος β΄ και μία....ανάλυση του Spirited Away

    Ξεκινώ με μία διόρθωση στο πρώτο μέρος: ο Miyazaki εγκαταλείπει τον κομμουνισμό στα τέλη της δεκαετίας του 1980 με αρχές της επόμενης, αλλά παραμένει γεγονός ότι δεν έπαιξε μεγάλο ρόλο σε αυτό οι ανατροπές που σημειώθηκαν στις χώρες του πρώην σοσιαλιστικού κόσμου.
   Στα 1992, ο Miyazaki σκηνοθέτησε το Porco Rosso,  μία ιστορία ενός Ιταλού αντιφασίστα αεροπόρου στην διάρκεια του μεσοπολέμου, ο οποίος έχει την μορφή ...γουρουνιού. Το μοτίβο των πτήσεων αλλά και τα προοδευτικά μηνύματα υπάρχουν και σε αυτό το δημιούργημα.

   Στα 1995 Ο Miyazaki αρχίζει να δουλεύει πάνω σε ένα από τα πιό σημαντικά έργα του, του Princess Mononoke, το οποίο ολοκληρώθηκε στα 1997 και έκανε εμπορική θραύση στην Ιαπωνία.

Ο χρόνος ορίζεται κάπου στο παρελθόν της Ιαπωνίας, εμπλουτισμένο με πολλά φανταστικά στοιχεία. Διαβολικοί θεοί έχουν καταλάβει ένα χωριό και ο πρίγκηπας αναζητά την λύση σε μία κοπέλα, την Σαν, την οποία καλεί πριγκήπισσα Μονονόκε, η οποία θα σηκώσει στους ώμους της το βάρος της απελευθέρωσης των ανθρώπων. Στην ταινία συνυπάρχουν μηνύματα οικολογικά και πολιτικά, ενώ εκφράζεται και ένας έμμεσος μισανθρωπισμός ή μία απογοήτευση. Ο Miyazaki είπε ότι αυτή θα ήταν η τελευταία του ταινία.
   Στο διάστημα που είχε "αποχωρήσει", έμεινε με έναν φίλο του και γνώρισε τις μικρές του κόρες, η μία εκ των οποίων έμελλε να δώσει τον χαρακτήρα της Κιχίρο, της ηρωίδας του Spirited Away (Sen to Chihiro no Kamikakushi στα "ιαπωνικά, Ταξίδι στην Χώρα των Θαυμάτων ο ελληνικός τίτλος). Η μικρή κόρη ενός ζεύγους ψάχνει τους γονείς της που μεταμορφώθηκαν σε γουρούνια και εγκλωβίστηκαν σε μία μαγική πόλη που διευθύνει μία μάγισσα, η οποία διευθύνει ένα λουτρό για θεούς. Η ταινία - η οποία ήταν ο πρώτος καρπός της συνεργασίας με την Disney, όχι στο δημιουργικό κομμάτι βέβαια, αλλά στην παγκόσμια διανομή περισσότερο -  απέσπασε πλήθος διεθνών βραβείων, ανάμεσά τους το Οscar και την Χρυσή Άρκτο. Παρακάτω θα γίνει ειδική αναφορά.

   To 2004, ολοκληρώθηκε η παραγωγή της ταινίας Howls Moving Castle (βασισμένο σε μυθιστόρημα). Μία κατάρα μίας μάγισσας μεταμορφώνει ένα κορίτσι σε γριά γυναίκα. Στην προσπάθειά της να βρει την μορφή της, βρίσκει τον μάγο Howl και το μαγικό του ιπτάμενο κάστρο, στο οποίο κατοικεί και ένα δαιμονικό. Εν τω μεταξύ, ξεσπά πόλεμος με το γειτονικό βασίλειο. Η συνέχεια επί της ...οθόνης.

To 2008, μας έδωσε την επόμενη ταινία του, την Ponyo. Ένα ψάρι διαφορετικό από αυτά που ξέρουμε βρίσκεται στα χέρια ενός αγοριού. Μόνο που αυτό το ψάρι, πραγματοποιεί τις ευχές του και μία από αυτές είναι να γίνει άνθρωπος, όπερ και ...εγένετο. Αυτή η πράξη, όμως, δεν μένει χωρίς συνέπειες από τον πατέρα της, ένας μάγο. Άλλη μία ταινία με οικολογικά μηνύματα, όπου τονίζεται η φιλία - όχι τυχαίο ότι η φιλία αφορά (σχεδόν) αποκλειστικά σε παιδιά.

Αυτό το διάστημα ο Miyazaki εργάζεται σε μία νέα ταινία. το The wind is rising, βασισμένο σε ένα παλιότερο manga κόμικ (αν - τονίζω το ΑΝ - έχω καταλάβει καλά, η ταινία θα βγει στις αίθουσες της Ιαπωνίας τον Ιούνιο εφέτος). Παράλληλα, όμως, με τις ταινίας που ο ίδιος σκηνοθέτησε, εργάστηκε σε άλλες, είτε ως animator είτε ως σεναριογράφος, όπως και σε πολλές τηλεοπτικές παραγωγές.

   Σε κάθε περίπτωση, οι ταινίες του Miyazaki είναι μοναδική απόλαυση για τα μάτια και, είτε συμφωνεί κανείς με το περιεχόμενό τους είτε διαφωνεί, του δίνουν αφορμή να αναρωτηθεί για διάφορα ζητήματα κυρίως κοινωνικού χαρακτήρα. Τελικά, είναι ένας καλλιτέχνης χρήσιμος από όποια πλευρά και να το δει κανείς.

"Bonus"...Μία κοινωνικού και πολιτικού τύπου ανάλυση στο Spirited Away.

   Κατ' αρχάς, ας ξεκαθαρίσουμε τα εξής: Όταν ο Miyazaki γυρνά την ταινία αυτή, δεν είναι πλέον κομμουνιστής. Οπότε, δεν μπορεί να κριθεί ως τέτοιος. Περισσότερο, όμως, στέκομαι σε κάποια στοιχεία που δείχνουν μία απογοήτευση από κάποια πράγματα, μία απαισιοδοξία και, κάπου, έναν αναχωρητισμό, παρότι προσπαθεί να δώσει έναν τόνο αισιοδοξίας, με το να παρουσιάζει μικρά παιδιά να δίνουν μεγάλες μάχες, διαφόρων τύπων. Άλλωστε, ο ίδιος λέει ότι "προσωπικά είμαι πολύ απαισιόδοξος. Αλλά όταν, π.χ., ένας από την ομάδα μου αποκτά μωρό, δεν μπορείς να μην του ευχηθείς ένα καλό μέλλον. Γιατί, δεν μπορώ να πω στο παιδί "Αχ! Δεν έπρεπε να έρθεις σε αυτή την ζωή". Εν τούτοις, ξέρω ότι ο κόσμος βαδίζει σε μία κακή κατεύθυνση. Έτσι, με αυτές τις αλληλοσυγκρουόμενες σκέψεις σκέφτομαι και τί είδους ταινίες θα έπρεπε να κάνω".

   Σε κάθε περίπτωση, ο Miyazaki παραμένει μέχρι και σήμερα άνθρωπος προοδευτικών αντιλήψεων και με μαζική απεύθυνση ιδίως στην χώρα του (παρότι στον υπόλοιπο κόσμο οι ταινίες του θεωρούνται μέχρι και ακατάλληλες για παιδιά, κυρίως λόγω της ιδιοσυγκρασίας της ιαπωνικής παράδοσης (π.χ. η προσέγγιση του θανάτου κ.ά.) που είναι εν πολλοίς "ξένη" για αυτό που αποκαλούμε "δυτικό πολιτισμό", στην Ιαπωνία οι ταινίες του είναι ταινίες που παρακολουθούν μαζικά οι οικογένειες).

   Στην ταινία αυτή ο Miyazaki στηλιτεύει την απληστία του "απλού" ανθρώπου και αυτό το βλέπουμε στην μεταμόρφωση των γονιών της ηρωίδας του, της Κιχίρο, σε γουρούνια, όταν πέφτουν με βουλιμία στα τρόφιμα που βρίσκονται έκθετα στην μαγική πόλη. Εν τούτοις, για αυτούς τους άπληστους "απλούς" ανθρώπους δίνει την μάχη της η ηρωίδα. Θα έλεγε κάποιος πως αυτό είναι φυσικό, αφού είναι οι γονείς της, αλλά: στο τέλος της ταινίας, όταν πια οι γονείς της "ξαναγίνονται" άνθρωποι, δεν φαίνεται να θυμούνται απολύτως τίποτα από την προσωπική τους περιπέτεια αλλά ούτε φαίνεται να κατάλαβαν τον αγώνα που έδωσε η Κιχίρο για να τους ελευθερώσει, επιδεικνύοντας μίας μορφή "αχαριστίας" (μην ξεχνάμε πως σε κάποια σημεία των ταινιών του ο miyazaki βγάζει και έναν μισανθρωπισμό), ενώ και η Κιχίρο δεν κάνει κάτι για να τους το θυμίσει.

   Η μεγάλη επιχείρηση της μάγισσας, τώρα, αντιπροσωπεύει τον κεφαλαιοκρατισμό, στον οποίον όλοι δουλεύουν για τον επιχειρηματία.Η επιχείρηση μάλιστα, τα λουτρά δηλαδή, "ξεπλένει" τις "βρωμιές" των ισχυρών (με την μορφή των θεών) και ουσιαστικά ο Miyazaki μας δείχνει πως οι κεφαλαιοκράτες φαίνονται καθαροί (=ηθικοί) με όποια έννοια έχει στο νου του ο καθένας. Στο κομμάτι αυτό, δηλαδή, ο καλλιτέχνης κρατά τις κομμουνιστικές διδαχές, άλλο που έχει απορρίψει και τον κομμουνισμό. Φαίνονται καθαροί, γιατί το σύστημα τους εμφανίζει έτσι. Και κάπου εδώ τα πράγματα αρχίζουν να γίνονται πιό σύνθετα στην ταινία (από κοινωνικής και πολιτικής άποψης), αν και παραμένουν σε τελική ανάλυση απλά.

Η Κιχίρο δείχνει ενδιαφέρον βασικά για τέσσερα πρόσωπα: τους γονείς της, τον μικρό ήρωα Χάκυ και τον Απρόσωπο. Για τους γονείς έγραψα ήδη. Ο Χάκου είναι και αυτός ένας από αυτούς, από τους οποίους η μάγισσα έχει κλέψει το όνομά τους - βλέπε τον εαυτό τους ("είμαι το νούμερο οκτώ" όπως λέει το ελληνικό τραγούδι) - αλλά έχει βρεθεί κοντά της και θέλει να ανέλθει στα κλιμάκια της επιχείρησης, ενώ στην χρονική φάση που τον γνωρίζουμε είναι αυτό που θα λέγαμε "τσιράκι" της μάγισσας. H Κιχίρο αγωνίζεται να σώσει και τον Χάκου, για τον οποίο τρέφει αισθήματα μάλλον ερωτικά. Ο δε Απρόσωπος που δεν μπαίνει ως πελάτης στην επιχείρηση και φαίνεται μάλλον ανεπιθύμητος εκεί αλλά δείχνει συμπάθεια προς τη Κιχίρο (η οποία είναι αμοιβαία),  μπαίνει μετά από προτροπή της ηρωίδας και εκεί, στα λουτρά, βγάζει έναν κακό εαυτό. Αυτό το αντιλαμβάνεται η ηρωίδα, το δηλώνει μάλιστα στην ταινία ο σκηνοθέτης. Η Κιχίρο κατορθώνει τελικά και τον βγάζει έξω από τα λουτρά, σώζοντάς τον από τον κακό του εαυτό. Μάλιστα, ο Απρόσωπος αποφασίζει να μείνει με την καλή μάγισσα, την δίδυμη αδερφή της ιδιοκτήτριας των λουτρών, ώστε να την βοηθά στις δουλειές του σπιτιού. Ουσιαστικά, ο Miyazaki δηλώνει πως ο κεφαλαιοκρατισμός είναι αυτός που διαφθείρει τον άνθρωπο και δεν είναι κάποιος εκ γενετής "καλός" ή "κακός".

Ποιοί είναι όμως απόντες από όλη αυτήν την ιστορία; είναι το πλήθος η μάζα των εργαζομένων στα λουτρά, πολλοί από τους οποίους έχουν επίσης χάσει τα ονόματά τους. Με αυτούς η ηρωίδα μιλά, αλλά δεν δείχνει το παραμικρό ενδιαφέρον να τους "σώσει".Το μόνο σημείο που το πλήθος αυτό παίζει κάποιον ρόλο πιό ενεργητικό, είναι όταν ο Απρόσωπος έχει πει πια στα λουτρά και δωροδοκεί τους πάντες με χρυσό, ώστε να τους εκμεταλλευτεί (στην ταινία, όταν η Κιχίρο αρνείται την δωροδοκία του, αρχίζει και τρώει έναν έναν τους εργαζόμενους, δηλαδή όταν εμφανίζεται αντίσταση - ηθική, πολιτική, οικονομική ή όποια θεωρεί καθένας - στην διαφθορά). Μάλιστα, το χρυσάφι αποδεικνύεται άμμος, άρα ασκείται κριτική στην εργατική τάξη πως "ξεπουλιέται" για το τίποτα ή για κάτι που τελικά δεν αξίζει. Και όμως, αυτό το πλήθος που βρίσκεται μέσα στον βούρκο - ίσως δεν είναι τυχαίο ότι κάποια στιγμή, στην σκηνή με τον θεό του ποταμού, τα λουτρά μοιάζουν με βούρκο ή με έλος - αυτό το πλήθος λοιπόν η Κιχίρο δεν "βουτά" για να το σώσει, δεν λέει καν μία κουβέντα για να το βοηθήσει, αρνείται να "μολυνθεί" με το να το αγγίξει. Ίσως θεωρεί πως του αρμόζει αυτή η μοίρα. Προφανώς, εδώ βγαίνει και η απογοήτευση του Miyazaki για την εργατική τάξη και ίσως - τονίζω το ίσως - τελικά δηλώνει όχι τόσο την εναντίωσή του προς τον κομμουνισμό, αλλά την απογοήτευσή του για τον φυσικό φορέα αυτής της ιδεολογίας.

   Ο Miyazaki φαίνεται πως προκρίνει ότι μόνο η ατομική σωτηρία είναι εφικτή και πως αυτή θα την πετύχουν μόνο όσοι είναι "έξω από τον χορό" ή οι ικανοί - με ποιά κριτήρια άραγε κρίνεται η ικανότητα αυτή; - να βγουν από αυτόν. Τελικά, η εξαίσια πραγματικά ταινία ολοκληρώνεται με τους εργαζόμενους στα λουτρά να επευφημούν την κακιά μάγισσα που αφήνει την ηρωίδα να φύγει (χωρίς να είναι ξεκάθαρο αν εδώ θέλει να δείξει ότι η συμφιλίωση εργαζομένων και εργοδοσίας είναι αναγκαία ή αν είναι ακόμα μία κριτική στην εργατική τάξη). Αυτοί θα εξακολουθήσουν να ζουν την ίδια ζωή από την ανατολή έως την δύση του ήλιου, η ηρωίδα θα βρει τους γονείς της και η επιχείρηση λουτρών θα ανοίγει κάθε βράδυ με τους ίδιους όρους. Ο Miyazaki -ασχέτως αν συμφωνεί κανείς με αυτό ή όχι - δηλώνει πως είναι μόνο ατομικός ο δρόμος της ευθύνης και της ελευθερίας. Το συλλογικό στοιχείο κρίνεται ατελέσφορο.