Δεύτερο και τελευταίο (;) μέρος του αφιερώματος στο κινούμενο σχέδιο από τις σοσιαλιστικές χώρες και ο λόγος για τις σοβιετικές ταινίες, σε αντιδιαστολή, ας το γράψω έτσι, με τις τηλεοπτικές σειρές.
Στην Ρωσία υπήρχαν από τις αρχές του αιώνα δείγματα κινουμένων σχεδίων, αρκετά πρωτοπόρα μάλιστα. Δεν θα ασχοληθώ εδώ με την προσοβιετική περίοδο, αλλά θα επισημάνω ότι οι ενδιαφέροντες πειραματισμοί συνεχίστηκαν και κατά τις πρώτες δεκαετίες της σοβιετικής εξουσίας.
Κατά τα πρώτα εκείνα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, μέχρι το νεαρό κράτος να ορθοποδήσει (μετά από τον εμφύλιο, την ξένη εισβολή, τους λιμούς κτλ), η πνευματική παραγωγή εν γένει - με εξαίρεση την πολιτική σκέψη - εκ των πραγμάτων πήγε παραπίσω. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 και έπειτα, άρχισε το πρόγραμμα δημιουργίας κινουμένων σχεδίων, κυρίως προπαγανδιστικού χαρακτήρα. Επρόκειτο για πειραματικά κινούμενα σχέδια, έξω από τα συνηθισμένα πλαίσια της Δύσης, όπως άλλωστε ξεχωριστή ήταν γενικά η σοβιετική τέχνη. Ο πειραματισμός αφορούσε και στα μέσα και στην τεχνική και στο αισθητικό αποτέλεσμα.
Μορφές εκείνης της περιόδου ήταν ο Ιβάν Πέτροβιτς Ιβάνοφ - Βάνο, ο Μιχαήλ Τσεχανόφσκυ και ο Νικολάι Κοντατάγιεφ. Το ότι είχαν την άνεση να πειραματιστούν με την τέχνη τους οφειλόταν όχι μόνο στο γενικότερο κλίμα της ρωσικής πρωτοπορίας, αλλά και στο γεγονός ότι αποτελούσαν ένα περίπου "κλειστό" σύστημα με λίγα χαρακτηριστικά ελιτισμού, το ποίο όμως μάλλον βοήθησε εν προκειμένω παρά έβλαψε.
Ο Αλεξάντρ Λούκιτς Πτούσκο θεωρείται από πολλούς σαν ο Σοβιετικός Γουόλτ Ντίσνεϋ. Είχε εργαστεί ως μηχανικός ενώ ήταν και έμπειρος αρχιτέκτονας. Ο Πτούσκο αρχικά ξεκίνησε με stop motion ταινίες, εργαζόμενος στην Μόσφλιμ, όπου οι μηχανικές του γνώσεις βρήκαν πεδίο εφαρμογής. Ήταν ο δημιουργός της πρώτης μεγάλου μήκους σοβιετικής ταινίες animation, της stop motion παραγωγής "Ο νέος Γκιούλιβερ" (1935), από τα γνωστά μας "Ταξίδια του Γκιούλιβερ" (ακολουθεί δείγμα αμέσως παρακάτω) Συνδύασε την ζωντανή δράση μαζί με κούκλες (3.000 κούκλες στον αριθμό1) και έδωσε έναν πιό πολιτικό χαρακτήρα στην ταινία. Αργότερα, έγινε ο πρώτος σκηνοθέτης της γνωστής Σογιούζφιλμ. Παράλληλα, ήταν από τα πρώτα φιλμ του Πτούσκο που του έδωσαν ένα βραβείο. Η επιτυχία αυτή οδήγησε στο να του δοθεί ένα ειδικό τμήμα στην Μόσφιλμ για την παραγωγή stop-mοtion ταινιών.
Σημαντικό για την περίπτωση που μας ενδιαφέρει είναι το γεγονός ότι τα κινούμενα σχέδια του Ντίσνεϋ έγιναν γνωστά στην ΕΣΣΔ από το 1932 και ενθουσίασαν από τεχνικής και αισθητικής άποψης τους σοβιετικούς δημιουργούς, κυρίως με την αίσθηση της διαρκούς κίνησης που ΄΄εδιναν στον θεατή. Έτσι, από το 1936 και μετά, τα σοβιετικά κινούμενα σχέδια ακολούθησαν αυτή την γραμμή και ουσιαστικά τα παλιά μεγάλα ονόματα απομακρύνθηκαν από τον χώρο του animation και κινήθηκαν στον χώρο της εικονογράφησης βιβλίου, της κλασσικής κινηματογράφησης ή σε άλλα καλλιτεχνικά πεδία, καθώς το νέο κύμα δεν τους εξέφραζε.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός κυριάρχησε κατά τις επόμενες δεκαετίες, με μία μικρή υποχώρηση κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: Ήταν τα ίδια χρόνια που ο Αιζενστάιν μας έδινε τον Ιβάν τον Τρομερό: φαινομενικά ένα φιλμ παράταιρο για την σοβιετική κινηματογραφία, αλλά που έπαιζε έναν σημαντικό ρόλο στον ενοποίηση των Σοβιετικών για την αντιμετώπιση των Ναζιστών. Μετά το τέλος του πολέμου, η κατάσταση άρχισε σταδιακά να αλλάζει και έτσι έχουμε δείγματα που φεύγουν λίγο από την περιοχή του ρεαλισμού, όπως το φιλμ του Ιβάνοφ Modyodyr στα 1954 ή το Fedya Zaitzev από τις αδερφές Ζιναίντα και Βαλεντίνα Μπρούμπεργκ στα 1948 ή Η Βασίλισσα του Χιονιού του Λεβ Αταμάνοφ στα 1957.
Μετά τον πόλεμο, επίσης, άρχισε η συστηματική παραγωγή έγχρωμων ταινιών, κάτι που επέδρασε ριζικά και στο σοβιετικό κινούμενο σχέδιο. Μάλιστα, αρχικά τα φιλμ αυτά ήταν λάφυρα του πολέμου από την Ναζιστική Γερμανία. Οι σοβιετικές ταινίες άρχισαν να κερδίζουν το ένα βραβείο μετά το άλλο και τεχνικά άρχισαν να ξεπερνούν την αμερικάνικη παραγωγή.
Από το 1960 και έπειτα, δηλαδή στην "μετασταλινική" περίοδο, το σοβιετικό κινούμενο σχέδιο αρχίζει σταδιακά να "αποϊδεολογικοποιείται". Αυτό σε μεγάλο βαθμό οφείλεται και στην ιδεολογική στροφή που πραγματοποιήθηκε από το 1956 και έπειτα αλλά και στο ότι η δεκαετία του 1960 ήταν η δεκαετία που η Σοβιετική Ένωση γνώρισε την "χρυσή εποχή" της, αφού τότε απέδωσαν οι καρποί των προηγούμενων δεκαετιών και η γρήγορη ανάκαμψη μετά την καταστροφή που υπέστη η χώρα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, η ευημερία αντικειμενικά σε έναν βαθμό έφερνε και την χαλάρωση στο ιδεολογικό κομμάτι της τέχνης και είναι αρκετά τα δείγματα και στο κινούμενο σχέδιο που δείχνουν ότι γινόταν "τέχνη για την τέχνη". Εν τούτοις, και κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1960 δημιουργήθηκαν αρκετά σημαντικά φιλμ, με ένα από τα πιό γνωστά να είναι το πολυβραβευμένο "Φιλμ, Φιλμ, Φιλμ" του Φίοντορ Κιτρούκ, μία σατιρική ματιά στον κόσμο του σινεμά και σχέδιο που παραπέμπει περισσότερο σε United Artists παρά στην παλιά παραγωγή του Ντίσνεϋ.
Κατά την επόμενη δεκαετία, του 1970, το σοβιετικό κινούμενο σχέδιο βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι, όπως και η σοβιετική κοινωνία, και προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στον ρεαλισμό και την "ελευθερία". Είναι η περίοδος που έχει αρχίσει ή και έχει βαθύνει η διαδικασία της εισαγωγής καπιταλιστικών κριτηρίων στην οικονομία (άρα έχουμε επανεμφάνιση ή αύξηση των καπιταλιστών), με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την κοινωνία. Τα προβλήματα και οι συγκρούσεις σε όλα τα επίπεδα δεν θα άφηναν ανεπηρέαστο και το animation.
Εϊναι η δεκαετία που έδωσε τον πλέον επιτυχημένο animator παγκοσμίως, όσο και αν μας φαίνεται παράξενο: πρόκειται για τον Γιούρι Νόρστάιν, του οποίου δύο ταινίες, Ο μικρός σκαντζόχοιρος στην ομίχλη (Little hedgehog in the fog) του 1975 και Η ιστορία των ιστοριών (Tale of the tales) του 1979 έχουν επανειλημμένα κριθεί παγκοσμίως ως οι δύο καλύτερες ταινίες κινουμένων σχεδίων (μία φορά στο Λος Άντζελες το 1984, άλλη μία φορά το 2002 και το 2003 στο Laputa International Animation Festival, με τρίτη ταινία την Fantasia του Ντίσνεϋ) και έχουν βραβευθεί ατελείωτες φορές. Τεχνικά, οι ταινίες του δίνουν πολλά, πάρα πολλά στο κινούμενο σχέδιο, συνδυάζουν τεχνικές, και εισάγουν νέες. Το περίεργο είναι η πλοκή και η υπόθεσή τους, καθώς ο ρεαλισμός είναι "αδύνατος" (στην δεύτερη ταινία, σχεδόν ανύπαρκτος), χωρίς όμως ιδεολογικά να εντάσσονται στο αντίπαλο του σοσιαλισμού στρατόπεδο. Μάλλον, αν θέλετε, έχουν μελλοντική αναφορά, παρότι δεν θα ήταν ακατανόητες για το πραγματικά πολύ εκπαιδευμένο σοβιετικό κοινό, τον σοβιετικό λαό. Περισσότερο, όμως, νομίζω ότι δείχνουν μία κοινωνία που αναζητά λύσεις στα προβλήματά της. Πάντως, δεν κατόρθωσε να τελειώσει το τελευταίο του φιλμ, καθώς η Περεστρόϊκα ενέσκηψε και ακύρωσε αρκετά σχέδια αρκετών παραγωγών.
Κατά την ίδια δεκαετία, ο Ανατόλι Πετρόφ, ο οποίος στα 1969 είχε δημιουργήσει την ομάδα Το χαρούμενο καρουσέλ και κάποιος ενδεχομένως τότε να τον ενέτασσε στους "εχθρούς" του σοσιαλισμού, στα 1977 έδωσε στο κοινό μία εξαιρετική ταινία που ήταν και επιστροφή στον ρεαλισμό, μία αντιπολεμική αντιιμπεριαλιστική ταινία, δείγμα και αυτή μία ΕΣΣΔ που προσπαθεί να δει πού βρίσκετε και πού πηγαίνει. Η ταινία λέγεται Πολύγωνο και δείχνει εν ολίγοις την εκμετάλλευση του επιστημονικού κόσμου στον καπιταλιστικό κόσμο από τους στρατιωτικούς, οικονομικούς και πολιτικούς κύκλους, σε συνδυασμό με την εκμετάλλευση που υφίστανται οι χώρες του λεγόμενου "τρίτου κόσμου" και το πώς τελικά τα όπλα που οι καπιταλιστές δημιουργούν θα καταστρέψουν και τους ίδιους. Ο ρεαλισμός των μορφών είναι τρομακτικός και θεωρώ πιθανό να αντέγραψε ζωντανές κινήσεις ο δημιουργός.
Οι ταινίες που βγήκαν στην διάρκεια της Περεστρόικα έκρυβαν έναν αντισοβιετισμό αλλά και δεν είχαν να προσφέρουν τεχνικά ή αισθητικά κάτι νέο.
Στην Ρωσία υπήρχαν από τις αρχές του αιώνα δείγματα κινουμένων σχεδίων, αρκετά πρωτοπόρα μάλιστα. Δεν θα ασχοληθώ εδώ με την προσοβιετική περίοδο, αλλά θα επισημάνω ότι οι ενδιαφέροντες πειραματισμοί συνεχίστηκαν και κατά τις πρώτες δεκαετίες της σοβιετικής εξουσίας.
Κατά τα πρώτα εκείνα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, μέχρι το νεαρό κράτος να ορθοποδήσει (μετά από τον εμφύλιο, την ξένη εισβολή, τους λιμούς κτλ), η πνευματική παραγωγή εν γένει - με εξαίρεση την πολιτική σκέψη - εκ των πραγμάτων πήγε παραπίσω. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 και έπειτα, άρχισε το πρόγραμμα δημιουργίας κινουμένων σχεδίων, κυρίως προπαγανδιστικού χαρακτήρα. Επρόκειτο για πειραματικά κινούμενα σχέδια, έξω από τα συνηθισμένα πλαίσια της Δύσης, όπως άλλωστε ξεχωριστή ήταν γενικά η σοβιετική τέχνη. Ο πειραματισμός αφορούσε και στα μέσα και στην τεχνική και στο αισθητικό αποτέλεσμα.
Μορφές εκείνης της περιόδου ήταν ο Ιβάν Πέτροβιτς Ιβάνοφ - Βάνο, ο Μιχαήλ Τσεχανόφσκυ και ο Νικολάι Κοντατάγιεφ. Το ότι είχαν την άνεση να πειραματιστούν με την τέχνη τους οφειλόταν όχι μόνο στο γενικότερο κλίμα της ρωσικής πρωτοπορίας, αλλά και στο γεγονός ότι αποτελούσαν ένα περίπου "κλειστό" σύστημα με λίγα χαρακτηριστικά ελιτισμού, το ποίο όμως μάλλον βοήθησε εν προκειμένω παρά έβλαψε.
Ο Αλεξάντρ Λούκιτς Πτούσκο θεωρείται από πολλούς σαν ο Σοβιετικός Γουόλτ Ντίσνεϋ. Είχε εργαστεί ως μηχανικός ενώ ήταν και έμπειρος αρχιτέκτονας. Ο Πτούσκο αρχικά ξεκίνησε με stop motion ταινίες, εργαζόμενος στην Μόσφλιμ, όπου οι μηχανικές του γνώσεις βρήκαν πεδίο εφαρμογής. Ήταν ο δημιουργός της πρώτης μεγάλου μήκους σοβιετικής ταινίες animation, της stop motion παραγωγής "Ο νέος Γκιούλιβερ" (1935), από τα γνωστά μας "Ταξίδια του Γκιούλιβερ" (ακολουθεί δείγμα αμέσως παρακάτω) Συνδύασε την ζωντανή δράση μαζί με κούκλες (3.000 κούκλες στον αριθμό1) και έδωσε έναν πιό πολιτικό χαρακτήρα στην ταινία. Αργότερα, έγινε ο πρώτος σκηνοθέτης της γνωστής Σογιούζφιλμ. Παράλληλα, ήταν από τα πρώτα φιλμ του Πτούσκο που του έδωσαν ένα βραβείο. Η επιτυχία αυτή οδήγησε στο να του δοθεί ένα ειδικό τμήμα στην Μόσφιλμ για την παραγωγή stop-mοtion ταινιών.
Στα 1938 παρουσίασε μία ακόμα μεγάλου μήκους stop motion ταινία, Το χρυσό κλειδί, μία διασκευή του Πινόκιο.
Η περίοδος του "σοσιαλιστικού ρεαλισμού".
Κατά την εκαετία του 1930, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ερδίζει έδαφος και κυριαρχεί στην σοβιετική τέχνη. Πολλές φορές η συγκεκριμένη μορφή τέχνης έχει κατηγορηθεί για ποικίλους λόγους. Κυρίως, για τον τραχύ χαρακτήρα του και την "κομματικοποιημένη" του μορφή. Πρέπει, εν τούτοις, να λάβουμε υπόψιν την ιστορική συγκυρία της ανόδου και κυριαρχίας του φασισμούσε πολλές χώρες της Ευρώπης που είχε ως πρώτο στόχο το χτύπημα του σοσιαλισμού - με την υποστήριξη αστικών δημοκρατικών δυτικών κεφαλαίων - κάτι που συνεπαγόταν την ανάγκη αντιμετώπισής του σε όλα τα πεδία δράσης του ανθρώπου, ανάμεσα σε αυτά και την τέχνη. Νομίζω ότι ο Μπρεχτ, με όσα γράφει το 1935, μπορεί να μας δώσει μία εικόνα του πού στόχευε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός: "Όποιος θέλει σήμερα να πολεμήσει το ψέμα και την άγνοια και να γράψει την αλήθεια, πρέπει να ξεπεράσει τουλάχιστον πέντε δυσκολίες. Πρέπει νά 'χει το θάρρος να γράφει την αλήθεια, παρ'όλο που παντού την καταπνίγουν. την εξυπνάδα να την αναγνωρίζει, παρ'όλο που παντού την καλύπτουν. την τέχνη να την κάνει εύχρηστη σαν όπλο. την κρίση να διαλέγει εκείνους που θα μπορούσαν να την χρησιμοποιήσουν αποτελεσματικά, την πανουργιά να τη διαδίδει ανάμεσά τους. Αυτές οι δυσκολίες είναι μεγάλες γι' αυτούς που γράφουν μέσα στο φασισμό, υπάρχουν όμως και για εκείνους που καταδιώκονται ή έχουν αποδράσει, μα ακόμα και για όσους γράφουν στις χώρες της αστικής ελευθερίας".Σημαντικό για την περίπτωση που μας ενδιαφέρει είναι το γεγονός ότι τα κινούμενα σχέδια του Ντίσνεϋ έγιναν γνωστά στην ΕΣΣΔ από το 1932 και ενθουσίασαν από τεχνικής και αισθητικής άποψης τους σοβιετικούς δημιουργούς, κυρίως με την αίσθηση της διαρκούς κίνησης που ΄΄εδιναν στον θεατή. Έτσι, από το 1936 και μετά, τα σοβιετικά κινούμενα σχέδια ακολούθησαν αυτή την γραμμή και ουσιαστικά τα παλιά μεγάλα ονόματα απομακρύνθηκαν από τον χώρο του animation και κινήθηκαν στον χώρο της εικονογράφησης βιβλίου, της κλασσικής κινηματογράφησης ή σε άλλα καλλιτεχνικά πεδία, καθώς το νέο κύμα δεν τους εξέφραζε.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός κυριάρχησε κατά τις επόμενες δεκαετίες, με μία μικρή υποχώρηση κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: Ήταν τα ίδια χρόνια που ο Αιζενστάιν μας έδινε τον Ιβάν τον Τρομερό: φαινομενικά ένα φιλμ παράταιρο για την σοβιετική κινηματογραφία, αλλά που έπαιζε έναν σημαντικό ρόλο στον ενοποίηση των Σοβιετικών για την αντιμετώπιση των Ναζιστών. Μετά το τέλος του πολέμου, η κατάσταση άρχισε σταδιακά να αλλάζει και έτσι έχουμε δείγματα που φεύγουν λίγο από την περιοχή του ρεαλισμού, όπως το φιλμ του Ιβάνοφ Modyodyr στα 1954 ή το Fedya Zaitzev από τις αδερφές Ζιναίντα και Βαλεντίνα Μπρούμπεργκ στα 1948 ή Η Βασίλισσα του Χιονιού του Λεβ Αταμάνοφ στα 1957.
Μετά τον πόλεμο, επίσης, άρχισε η συστηματική παραγωγή έγχρωμων ταινιών, κάτι που επέδρασε ριζικά και στο σοβιετικό κινούμενο σχέδιο. Μάλιστα, αρχικά τα φιλμ αυτά ήταν λάφυρα του πολέμου από την Ναζιστική Γερμανία. Οι σοβιετικές ταινίες άρχισαν να κερδίζουν το ένα βραβείο μετά το άλλο και τεχνικά άρχισαν να ξεπερνούν την αμερικάνικη παραγωγή.
Από το 1960 και έπειτα, δηλαδή στην "μετασταλινική" περίοδο, το σοβιετικό κινούμενο σχέδιο αρχίζει σταδιακά να "αποϊδεολογικοποιείται". Αυτό σε μεγάλο βαθμό οφείλεται και στην ιδεολογική στροφή που πραγματοποιήθηκε από το 1956 και έπειτα αλλά και στο ότι η δεκαετία του 1960 ήταν η δεκαετία που η Σοβιετική Ένωση γνώρισε την "χρυσή εποχή" της, αφού τότε απέδωσαν οι καρποί των προηγούμενων δεκαετιών και η γρήγορη ανάκαμψη μετά την καταστροφή που υπέστη η χώρα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, η ευημερία αντικειμενικά σε έναν βαθμό έφερνε και την χαλάρωση στο ιδεολογικό κομμάτι της τέχνης και είναι αρκετά τα δείγματα και στο κινούμενο σχέδιο που δείχνουν ότι γινόταν "τέχνη για την τέχνη". Εν τούτοις, και κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1960 δημιουργήθηκαν αρκετά σημαντικά φιλμ, με ένα από τα πιό γνωστά να είναι το πολυβραβευμένο "Φιλμ, Φιλμ, Φιλμ" του Φίοντορ Κιτρούκ, μία σατιρική ματιά στον κόσμο του σινεμά και σχέδιο που παραπέμπει περισσότερο σε United Artists παρά στην παλιά παραγωγή του Ντίσνεϋ.
Κατά την επόμενη δεκαετία, του 1970, το σοβιετικό κινούμενο σχέδιο βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι, όπως και η σοβιετική κοινωνία, και προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στον ρεαλισμό και την "ελευθερία". Είναι η περίοδος που έχει αρχίσει ή και έχει βαθύνει η διαδικασία της εισαγωγής καπιταλιστικών κριτηρίων στην οικονομία (άρα έχουμε επανεμφάνιση ή αύξηση των καπιταλιστών), με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την κοινωνία. Τα προβλήματα και οι συγκρούσεις σε όλα τα επίπεδα δεν θα άφηναν ανεπηρέαστο και το animation.
Εϊναι η δεκαετία που έδωσε τον πλέον επιτυχημένο animator παγκοσμίως, όσο και αν μας φαίνεται παράξενο: πρόκειται για τον Γιούρι Νόρστάιν, του οποίου δύο ταινίες, Ο μικρός σκαντζόχοιρος στην ομίχλη (Little hedgehog in the fog) του 1975 και Η ιστορία των ιστοριών (Tale of the tales) του 1979 έχουν επανειλημμένα κριθεί παγκοσμίως ως οι δύο καλύτερες ταινίες κινουμένων σχεδίων (μία φορά στο Λος Άντζελες το 1984, άλλη μία φορά το 2002 και το 2003 στο Laputa International Animation Festival, με τρίτη ταινία την Fantasia του Ντίσνεϋ) και έχουν βραβευθεί ατελείωτες φορές. Τεχνικά, οι ταινίες του δίνουν πολλά, πάρα πολλά στο κινούμενο σχέδιο, συνδυάζουν τεχνικές, και εισάγουν νέες. Το περίεργο είναι η πλοκή και η υπόθεσή τους, καθώς ο ρεαλισμός είναι "αδύνατος" (στην δεύτερη ταινία, σχεδόν ανύπαρκτος), χωρίς όμως ιδεολογικά να εντάσσονται στο αντίπαλο του σοσιαλισμού στρατόπεδο. Μάλλον, αν θέλετε, έχουν μελλοντική αναφορά, παρότι δεν θα ήταν ακατανόητες για το πραγματικά πολύ εκπαιδευμένο σοβιετικό κοινό, τον σοβιετικό λαό. Περισσότερο, όμως, νομίζω ότι δείχνουν μία κοινωνία που αναζητά λύσεις στα προβλήματά της. Πάντως, δεν κατόρθωσε να τελειώσει το τελευταίο του φιλμ, καθώς η Περεστρόϊκα ενέσκηψε και ακύρωσε αρκετά σχέδια αρκετών παραγωγών.
Ως τελευταίο δείγμα του σοβιετικού animation και σε αντιπαραβολή με το Polygon δίνω την ταινία του Γκάρι Μπάρντιν Konflikt (Σύγκρουση) του 1983, μία stop motion ταινία, η οποία στοχεύει στον πόλεμο, αλλά αυτή την φορά από μία πασιφιστική ματιά. Η ιδέα είναι πρωτότυπη, αλλά δείχνει το πού θα οδηγήσει η Περεστρόικα, αφήνοντας στην άκρη την λενινιστική αντίληψη περί δίκαιων και άδικων πολέμων.
